Τώρα, Αθανάσιος Χριστόπουλος

Η Χαρά της ζωής, Henri Matisse, 1905-1906

Γραμματειακό είδος: Λυρικό ανακρεόντειο ποίημα.

Το ποίημα ανήκει στην ποιητική συλλογή Τα Λυρικά, που πρωτοεκδόθηκε στα 1811 στη Βιέννη. Τα Λυρικά διαιρούνται σε πέντε μέρη και το Τώρα ανήκει στην ενότητα Βάκχος. Ο ίδιος ο ποιητής δεν έδινε τίτλο στα ποιήματά του, αλλά τα παρέθετε απλώς αριθμημένα και χωρίς διάκριση στροφών. Οι τίτλοι δόθηκαν από τους εκδότες του έργου. Είναι ενδιαφέρον ότι το συγκεκριμένο ποίημα σε έκδοση του 1841 τιτλοφορείται Αδιαφορία.

Όπως εξομολογήθηκε ο ίδιος ο δημιουργός σε επιστολή του στον Αθ. Ψαλίδα, συνέθεσε τα ποιήματά του, για να αναδείξει τη λογοτεχνική αξία της  δημοτικής  γλώσσας, τη συγκρότησή της και την αρμονία της.   

Τα Λυρικά είναι ποιήματα που εξυμνούν τη χαρά, το κρασί, τον έρωτα, την εύθυμη πλευρά της ζωής, όπως τα Ανακρεόντεια  και γι’ αυτό απέδωσαν  στον Χριστόπουλο την επωνυμία ο νέος Ανακρέοντας. Ο Ανακρέων υπήρξε λυρικός ποιητής της αρχαιότητας (γεν. Τεω, Μ. Ασία, 565 π.Χ. ).Έργα του τα Βακχικά και τα Ερωτικά ( Ανακρεόντεια). Είναι ποιήματα, που εξυμνούν τον Έρωτα, την οινοποσία, τη χαρά, την άνοιξη, τη λεπτότητα του έρωτα, τα συμπόσια και τις διασκεδάσεις, με λίγα λόγια την ευδαιμονική πλευρά της ζωής. Από αυτά σήμερα έχουν σωθεί μόνο δύο ολόκληρα ποιήματα και μερικά σπαράγματα.

Τα Λυρικά του Χριστόπουλου διαβάστηκαν μανιωδώς αλλά και τραγουδήθηκαν πολύ με συνοδεία λύρας ή κιθάρας. Άλλωστε, ο ίδιος ο ποιητής έπαιζε ταμπουρά και αυλό και συνήθιζε να τα μελοποιεί και να τα τραγουδά. Ta Λυρικά ήταν μια ριπή χαράς για τον υπόδουλο ελληνισμό, ώσπου να έρθει η ώρα της απολύτρωσης, της απελευθέρωσης, Το ποίημα έχει ως βάση του ομόθεμο ποίημα του Ανακρέοντα, δεν εγγίζει όμως την εκφραστική δύναμη, τη χάρη και το πάθος του προτύπου.

Ενδεικτική προσέγγιση – Ανάλυση του κειμένου

Ο ποιητής εξομολογείται ότι αδιαφορεί για το μέλλον και μοναδικό του μέλημα  είναι το ανεπανάληπτο παρόν και οι μικροχαρές της καθημερινότητας.

Τώρα: Πολύ επιτυχής τίτλος. Ένα χρονικό επίρρημα δηλώνει το αγαθό, για το οποίο ενδιαφέρεται ο ποιητής: Η απόλαυση του παρόντος.

Δόθηκε από τους εκδότες και όχι από τον ποιητή, ενώ σε άλλη έκδοση φέρει τον τίτλο : Αδιαφορία.

   Το ποίημα δομείται  πάνω σε μία αντίθεση(παρόν- μέλλον) και ένα απλωμένο σχήμα λιτότητας. Στις τρεις πρώτες στροφές δίνεται έμφαση σε ό,τι περιφρονεί ο ποιητής (το μέλλον και η πρόνοια γι’ αυτό) και στην τελευταία στροφή διαγράφεται ζωηρά ό,τι ποθεί (το παρόν και οι σαρκικές απολαύσεις). Στην πρώτη στροφή  αποκαλύφθηκε φευγαλέα η προσήλωσή του στο σήμερα, ενώ στην τελευταία αποδίδεται με πληρότητα.

Επομένως, μπορούμε να προσεγγίσουμε ερμηνευτικά το ποίημα είτε κατά στροφή, είτε κατά δύο ενότητες:

1.    Δεν θέλω…σκοτεινός → Η απαξίωση του μέλλοντος

2.    Εγώ…..χαρώ →  Η εξύμνηση του παρόντος

Ο ποιητής μάς εισάγει στο θέμα με ένα σχήμα λιτότητας: «Δεν θέλω». Εκφράζει δηλαδή μια έννοια με την αντίθετή της και αρνητικό μόριο: αντί θέλω να αμελώ →δεν θέλω να φροντίζω. Έτσι, κεντρίζει αστραπιαία την περιέργεια του αναγνώστη ή του ακροατή. Με την επιλογή του α΄ ενικού προσώπου λειτουργεί ένα τρυκ οικειότητας και ο λόγος γίνεται άμεσος και δραστικός. Εξομολογείται ότι  δεν θέλει να ελπίζει, να  καλλιεργεί προσδοκίες και να αναλώνεται σε έναν μάταιο αγώνα ικανοποίησής τους. Επικεντρώνει συνειδητά το ενδιαφέρον του στο παρόν και αφήνει τα πράγματα στην Τύχη, χωρίς καμία μέριμνα, χωρίς αγωνία, χωρίς καν  ελπίδα για την επιτυχή έκβασή τους. Ο Ανακρέων αποτύπωσε την ίδια σκέψη ως εξής: Το σήμερον μέλοι μοι / το δ’ αύριον τις οίδεν; Σ ’ αυτή τη στροφή απλώς ανακοινώνεται ότι  ανάμεσα στα δύο, στο παρόν και το μέλλον – σαν να είναι αυτό εφικτό- ο ποιητής προτιμά  το πρώτο.

Η δεύτερη στροφή έχει περισσότερο εμφαντικό χαρακτήρα, υπογραμμίζει δηλαδή ότι  σε καμία περίπτωση δεν αναλογίζεται μελλοντικούς κινδύνους και δυσκολίες και ως νέο στοιχείο προστίθεται η δικαιολόγηση της στάσης ζωής του, η εκμυστήρευση ότι θεωρεί ματαιοπονία την πνευματική, ηθική, πρακτική προετοιμασία για το μέλλον και κάθε απόπειρα πρόβλεψής του του προκαλεί πνευματική σύγχυση.

Στην Τρίτη στροφή μετριέται το μέγεθος της αδιαφορίας του. Επαίρεται ότι μένει  εντελώς ατάραχος και ασυγκίνητος  ακόμη και σε μια ενδεχόμενη οριστική, ολοσχερή συμπαντική καταστροφή , η οποία αποδίδεται με  δυνατές εικόνες πλεγμένες με υπερβολές:ας πέσει ο ουρανός, ας βουλιάξει η γη, ας σβήσει ο ήλιος. Εντύπωση προκαλεί σ’ αυτό το σημείο η πρόκληση της Τύχης και  η σχηματοποίηση των πιθανών κινδύνων κινητοποιεί στην ψυχή του αναγνώστη αρχέγονους φόβους.

Εδώ προτάσσεται η προσωπική αντωνυμία «εγώ» και αν δεν εξυπηρετεί μετρικές στιχουργικές ανάγκες, υπαινίσσεται ότι ο ποιητής διαφοροποιείται σε σχέση με άλλους, που πασχίζουν να υποτάξουν το μέλλον και καταστρώνουν μεγαλεπήβολα σχέδια. Αυτός ποθεί μόνο να γευτεί  τη φευγαλέα, ανεπανάληπτη πολυτιμότατη στιγμή του «σήμερα», που του προσφέρεται ως δώρο, χωρίς να ανταπαιτεί απ’ αυτόν σωματικό μόχθο και πνευματική βάσανο. Είναι αξιοσημείωτα εδώ δύο στοιχεία:α) οπόσο ημπορώ και β) πασχίζω. Με το πρώτο υπαινίσσεται ότι ούτε και το παρόν βρίσκεται κάτω από τον απόλυτο έλεγχό του ανθρώπου και με το δεύτερο  ότι και οι μικροχαρές της ζωής προϋποθέτουν επιμελημένη προσπάθεια, για να μην είναι άνοστες.

Η αναφορά του στον έρωτα δεν είναι τιμή σε ένα αληθινό και βαθύ αίσθημα, αλλά  αναγνώρισή του ερωτικού παιχνιδιού, ποθεί δηλαδή  ένα συμβατικό και επιφανειακό πλησίασμα των ανθρώπων.

 Με  το  μυθολογικό εμβόλιο του Βάκχου και του Έρωτα επισημοποιεί  τη δική του πρόταση ζωής, την αναζήτηση της ηδονής και εξυψώνει το εφήμερο σε υπέρτατη αξία.

Απλή δημοτική, ευχάριστη, άμεση, με αρμονία ρυθμού, χωρίς λεξιλογικό πλούτ, κομψή όμως και λεπτή. Όπως χαρακτηρίστηκε από τον Κ.Θ. Δημαρά «γλώσσα του σαλονιού», καμωμένη, για να γοητεύσει τις Φαναριώτισσες αρχόντισσες, οι οποίες πειραματίζονταν στη στιχοπλοκία.

Εκφραστικά μέσα

Μεταφορές: της τύχης τη ροή, ο ήλιος ας σβήσει. Υπερβολές: η γη μας ας βουλήσει, ο ήλιος ας σβήσει, ας πέσει ο ουρανός. Συνεκδοχές: τον Βάκχο μου ρουφώντας.(αντί τον οίνον μου ρουφώντας) και τον έρωτα φιλώντας.

Απλό, αφελές, ανάλαφρο, χαριτωμένο με μουσικό ρυθμό.

Συναισθήματα

Ανεμελιά, ελαφρότητα, ξενοιασιά, κέφι, χαλαρή διάθεση.

Το ποίημα αποτελείται από 4 στροφές. Κάθε στροφή χωρίζεται σε τρίστιχα και το καθένα από αυτά δίνει ένα πλήρες νόημα. Ο στίχος παρουσιάζει ποικιλία (επτασύλλαβος και εξασύλλαβος) και δεν έχει παραγεμίσματα και ανωμαλίες. Το μέτρο είναι ιαμβικό.Η  ομοιοκαταληξία ποικίλλει: Είναι μεικτή, (οξύτονη και παροξύτονη) γιατί συνδυάζει στους δύο πρώτους στίχους κάθε στροφής ζευγαρωτή(α→ β) και στους τέσσερις επόμενους σταυρωτή (γ→ε  δ→στ΄). Η στιχουργία του είναι έντεχνη και απόλυτα επιτυχημένη και δεν είναι τυχαίο ότι συνέγραψε έργο σχετικό με τους κανόνες της.

Ο ποιητής εκφράζει ανοιχτά με μια περήφανη εξομολόγηση, χωρίς ενοχές αυτά που ποθεί και αγαπά στη ζωή. Επειδή πρόκειται για προσωπική ποίηση -εκμυστήρευση έχει επιλέξει το α΄ ενικό πρόσωπο.

Μέσα σε ένα κλίμα οικειότητας ξεδιπλώνει τις αρχές του και απευθύνεται στον αναγνώστη με  άμεσο τρόπο σαν να είναι φίλος του. Κάθε αναγνώστης προσλαμβάνει το μήνυμα χωρίς ιδιαίτερη πνευματική επεξεργασία και αισθητική αγωγή.

Παράλληλο κείμενο

 Να επισημάνετε ομοιότητες και διαφορές ανάμεσα στο διδαγμένο ποίημα και το ακόλουθο           απόσπασμα από το ανακρεοντικόν του Μάτεση.

 Ανακρεοντικόν. Αντωνίου Μάτεση (απόσπασμα)1881

                                             Με την Αφροδίτη, ώ αδέλφια

                                             με τον Βάκχο ας ενωθούμε,

                                             μη  ποσώς αργοπορούμε,

                                             διατί οι μέρες μας πετούν

                                             απ΄ εμάς ας ξεμακρύνει

                                             πάσα μάταιη ελπίδα

                                             μόνην να ΄χωμεν φροντίδα

                                             το κρασί και το φιλί

                                             και της φήμης και της δόξας

                                             και του χρυσαφιού η μωρία

                                             ας συγχύζει την καρδία

                                             των εχθρών μας των κακών

Συμπληρωματική  εργασία

1.    Αναζητήστε την ταινία-ντοκιμαντέρ του Σταμάτη Τσαρούχα « Αθανάσιος Χριστόπουλος -Οι άγνωστες πτυχές μιας πολυσήμαντης προσωπικότητας ».2001 και μετά την προβολή συζητήστε τις εντυπώσεις σας.

Σχολιασμός διαθεματικών εργασιών

Ο μαθητής καλείται να αφήσει τη φαντασία του ελεύθερη και να αποδώσει με εικαστικά μέσα έναν σημερινό άνθρωπο που έχει κοινή στάση ζωής  με το ποιητικό υποκείμενο του «Τώρα». Η κλίση στη ζωγραφική δεν είναι απαραίτητη, για να εκφραστεί κανείς με υλικά τα χρώματα και τις επιφάνειες. Μπορείτε ,ωστόσο,να αξιοποιήσετε τα διαχρονικά σύμβολα του ποιήματος : την οινοποσία, το Βάκχο, ένα στεφάνι από κλήματα, ένα τραπέζι ευωχίας, χρηστικά αντικείμενα πολυτελείας, μια χαρούμενη, γελαστή  συντροφιά από αγόρια και κορίτσια, χορό και τραγούδι και μέσα σ΄ αυτό το σκηνικό να εντάξετε τον ήρωά σας.  Ζωηρά, εκτυφλωτικά χρώματα είναι περισσότερο κατάλληλα .

1. Ποια είναι τα βασικά μορφικά χαρακτηριστικά του ποιήματος και ποια η σύνδεσή τους με τον τίτλο της ποιητικής συλλογής;

 Απάντηση

Το ποίημα έχει τη διάρθρωση ενός τραγουδιού, γι΄ αυτό και προσφέρεται για μελοποίηση: (ο ίδιος ο Χριστόπουλος συνέθετε μουσική και μελοποιούσε τα ποιήματά του.)

Έχει μουσικότητα, οικείο τόνο, λέξεις εύηχες, που προφέρονται εύκολα και είναι μικρό σε έκταση. Έχει εξωτερική πολυμορφία, ποικιλία στο στίχο (μεικτή ομοιοκαταληξία), ρυθμό. Κάθε στροφή μπορεί να σταθεί αυτόνομα, γιατί έχει νοηματική αυτοτέλεια και πληρότητα. Η τελευταία στροφή  θα μπορούσε να γίνει επωδός (ρεφρέν), γιατί α) έρχεται ως φυσική συνέχεια κάθε άλλης στροφής, β) συνοψίζει όλο το νόημα του ποιήματος   και  γ) περιλαμβάνει τη λ. τώρα, τον τίτλο του ποιήματος.

Η γλώσσα είναι απλή και άμεση, το μήνυμα εύληπτο.

Έχει λυρισμό. Δεν αφηγείται κάποιο γεγονός, αλλά εκφράζει με άμεσο τρόπο προσωπικά συναισθήματα και διαθέσεις. Προβάλλει το ΕΓΩ , τις συγκινήσεις, τα πάθη του ποιητή με λεπτότητα. Έχει ανάλαφρο τόνο, αφελές θέμα  και χαριτωμένο πνεύμα.  Και ακριβώς επειδή  είναι γραμμένο στο πρώτο πρόσωπο εύκολα αποκτά καθολική απήχηση. Είναι λοιπόν ένα λυρικό ποίημα που εύλογα ανήκει οργανικά στην ποιητική συλλογή: Τα Λυρικά.

2. Γιατί ο ποιητής δε νοιάζεται για το μέλλον και ενδιαφέρεται μόνο για το παρόν; Πώς μπορούμε να τον χαρακτηρίσουμε κρίνοντας από αυτή τη στάση του;

 Απάντηση

α)Η δεύτερη στροφή μάς αποκαλύπτει τη βιοθεωρία του ποιητή: γιατί τον νουν μου χάνω και ματαιοπονώ. Δε νοιάζεται για το μέλλον, γιατί πιστεύει ότι δεν μπορεί να μεριμνήσει γι’ αυτό. Δεν πιστεύει ότι είναι κύριος της ζωής του, αλλά ένα άθυρμα της Τύχης. Υπαινίσσεται ότι οι δυσκολίες, οι συμφορές, τα δεινά, οι καταστροφές,  είναι αναπόφευκτες ανατροπές της Τύχης, μιας αόριστης πανίσχυρης δύναμης. Αντιλαμβάνεται, βέβαια, ότι  θα μπορούσε να προβλέψει και να προστατευθεί ακόμη και από αστάθμητους παράγοντες της ζωής με την κατάλληλη πνευματική και ηθική προετοιμασία, ώστε ακόμη κι αν αποτύχει ή δυστυχήσει  να μην πτοηθεί και να ανασυντάξει τις δυνάμεις του. Αλλά αυτά απαιτούν  μόχθο και προβληματισμό (τον νουν μου χάνω), πνευματικό, δηλαδή, αγώνα. Δεν έχει  υψηλά ιδανικά, ευγενείς πόθους, μεγάλους σκοπούς, δεν έχει προσδιορίσει  ένα νόημα ζωής, πράγματα που θα τροφοδοτούσαν την αγωνιστικότητά του. Έτσι, κατασκευάζει έναν τεχνητό παράδεισο παραδομένος στο κρασί και τις ερωτικές συνευρέσεις. Ακόμη και ο έρωτας που τον ενδιαφέρει δεν συνδέεται με κάποιο συγκεκριμένο πρόσωπο, άρα δεν πρόκειται για ένα είναι υψηλό συναίσθημα, αλλά  επιφανειακό  και εφήμερο.

Προστατευμένος  μες το κουκούλι των υλικών απολαύσεων  πασχίζει να προβάλλει μια ελεύθερη και λυτρωμένη από την υπαρξιακή αγωνία ζωή, στην πραγματικότητα όμως πρεσβεύει τη μοιρολατρία την αδράνεια και την ηττοπάθεια.  

β)Αν αυτά που δηλώνει ο ποιητής ήταν ένα απλό ξέσπασμα, ή η εκτόνωση ενός ανθρώπου που παίρνει ανάσα πριν από την επόμενη μάχη, τότε θα αξιολογούσαμε διαφορετικά τον χαρακτήρα του. Εδώ όμως δεν πρόκειται γι’ αυτό. Ο ποιητής συνειδητά επιλέγει μια στάση ζωής παραίτησης και αποστασιοποίησης και ατομισμού. Η αναζήτηση της ηδονής είναι γι’ αυτόν το υποκατάστατο της αληθινής ευτυχίας. Φαίνεται ηδονιστής, ανώριμος, νωθρός, οκνηρός, ρηχός και κάτω από τη φλούδα του ατάραχου και δυνατού κρύβει έναν εαυτό απαισιόδοξο και μελαγχολικό.

Τα όνειρα, οι ελπίδες, οι ανάγκες, τα ιδανικά απαιτούν προσπάθειες για την πραγματοποίησή τους, όμως κρατούν το ενδιαφέρον για τη ζωή σε ένταση και τη συνείδηση σε εγρήγορση. Χωρίς υψηλούς στόχους βαδίζει το δρόμο της ψυχικής αποχαύνωσης, της ανίας, του άγχους, της ψυχολογικής αστάθειας,  και του κορεσμού.  

Αν λάβουμε δε υπόψη την ιστορική περίοδο, κατά την οποία γράφτηκε το ποίημα, τότε έχουμε έναν αναχωρητή του αγώνα, έναν ατομιστή που κωφεύει σε ώρες εθνικού συναγερμού, ανάλγητο και ασυγκίνητο στο δράμα του ελληνικού λαού.

3. Συγκρίνετε τα δύο πρότυπα ζωής που παρουσιάζουν ο Ρήγας και ο Χριστόπουλος.

Απάντηση

Ο Αθ. Χριστόπουλος προβάλλει έναν τύπο ανθρώπου, ο οποίος δεν πιστεύει ότι είναι στο χέρι του να βελτιώσει τους όρους της ζωής του ή επικαλείται την απαισιοδοξία του ως άλλοθι για την αδράνειά του. Κάθε αγώνα τον θεωρεί ματαιότητα και σπατάλη δυνάμεων και έτσι δεν αφήνει τον προβληματισμό να τον καταβάλει ούτε την ελπίδα να του καλλιεργήσει την ψευδαίσθηση της προσδοκίας. Αφήνει τη μοίρα ή την τύχη να ορίσει τη ζωή και την εξέλιξή του. Ο ίδιος αρκείται στις ρηχές διασκεδάσεις και αντλεί χαρά από  τον έρωτα και την οινοποσία.

Ο Ρήγας από την αντίπερα όχθη πιστεύει ότι είναι ώρα εθνικής εξέγερσης και οι πατριώτες που ζουν κάτω από τουρκικό ζυγό αλλά και οι απόδημοι έλληνες οφείλουν  να τάξουν τη ζωή τους στα ιδεώδη της ελευθερίας, της αξιοπρέπειας, της δικαιοσύνης και να βαδίσουν το δρόμο της θυσίας. Τα υλικά αγαθά, τα αξιώματα. που ούτως ή άλλως μόνο οι λιγοστοί μορφωμένοι της εποχής θα μπορούσαν να εξασφαλίσουν υπηρετώντας τον δήμιο των συμπατριωτών τους είναι επισφαλή, εφήμερα και συνώνυμα της προδοσίας. Είναι βέβαιος ότι ο άνθρωπος κατέχει τη δύναμη και την ευθύνη να αποτινάξει την επονείδιστη σκλαβιά  και να κατακτήσει την ελευθερία του.

Για τον Ρήγα ο άνθρωπος είναι πολιτική οντότητα με ιστορικό ρόλο. Δεν έχει μόνο ατομικό εγώ αλλά και κοινωνικό και πολιτικό. Έχει συνειδητοποιήσει ότι δεν είναι μονάδα ξεκομμένη από το σύνολο, αλλά έχει κοινωνικά δικαιώματα και κοινωνικές υποχρεώσεις. Αντιλαμβάνεται, δηλαδή τον εαυτό του ως μέλος μιας ομάδας, με την οποία τον συνδέουν άρρηκτοι δεσμοί και δεν μπορεί να στέκει ασυγκίνητος και αμέτοχος, όταν κάποιο μέλος αυτής της ομάδας αδικείται. Για το Φεραίο ,όσο ο ίδιος αλλά και το γένος του είναι υποταγμένο, είναι αδιανόητη η χαρά, η διασκέδαση και η τέρψη από τα υλικά αγαθά. Άρα, ενώ ο Χριστόπουλος εξυμνεί την ηδονή, ο Φεραίος εξυψώνει τον άνθρωπο.

Διαγραμματική απεικόνιση της ενότητας (μνημονική απεικόνιση – σχέδιο μαθήματος)

Στόχοι

·       Η γνωριμία  με ένα  χαρακτηριστικό φαναριώτικο τραγούδι, που έτερπε την αριστοκρατία της εποχής, η οποία αποκομμένη από τα κοινωνικά και πολιτικά προβλήματα του σκλαβωμένου γένους απολάμβανε μια ζωή πλησμονής και καλοπέρασης.

·       Η αντιστοιχία του ποιήματος με τα ιδεώδη του σύγχρονου καταναλωτικού και ηδονιστικού προτύπου ζωής.

·       Να συνειδητοποιήσουν οι μαθητές  ότι πρόκειται για δείγμα προσωπικής ποίησης  κάτω από την επίδραση του Γαλλικού Διαφωτισμού, ο οποίος αναγνωρίζει στον άνθρωπο ατομικά δικαιώματα και νομιμοποιεί την ελεύθερη έκφραση της ατομικότητάς του.

Κύριοι θεματικοί άξονες του κειμένου:

·       Ξέγνοιαστη ζωή και καθημερινή διασκέδαση

·       Ηθελημένη  αψήφηση του μέλλοντος

·       Έρωτας , κρασί, ηδονή και υλικές απολαύσεις

Βασικά στοιχεία μορφής και περιεχομένου:

·       Η απλή δημοτική γλώσσα

·       Το χαριτωμένο ύφος

·       Το ανάλαφρο, ανακρεόντειο θέμα